23 februari 2022

Spanning, maar geen paniek. Al drie avonden achter elkaar krijg ik voortdurend telefoontjes. Een paar oude vrienden, Ihor en Irina, belden om te zeggen dat zij met de auto naar de Karpaten vertrekken. Anderen willen alleen maar weten of ik denk dat het oorlog wordt, en zo ja, of ik verwacht dat die onmiddellijk of over twee weken zal beginnen. Twee dagen geleden sprak de Russische president op tv het volk toe om zijn versie van de geschiedenis van Rusland en Oekraïne uit te leggen en om de wereld te veranderen.

Rusland erkent de twee niet-bestaande ‘staten’ op Oekraïens grondgebied en heeft verdragen met ze gesloten over vriendschap en militaire samenwerking. Poetin zei dat het Russische leger deze ‘grenzen’ met Oekraïne – oftewel de frontlinie – nu zal bewaken. Dit betekent dat het Russische leger voortaan vanaf Oekraïens grondgebied op Oekraïens grondgebied zal schieten.

Verandert dat iets, vraag je je misschien af. Ja, heel veel. Vóór Poetins ‘reorganisatie’ verdedigden de Oekraïense troepen zich met vuurkracht tegen de beschietingen van separatisten. Gaat het Oekraïense leger nu reageren op de beschietingen van het Russische leger, dan is er sprake van een Russisch-Oekraïense oorlog. En de Russische troepen die Oekraïne omsingelen, kunnen het land binnenvallen vanaf elk punt langs de grens met Rusland en Belarus.

Voor het eerst is er spanning voelbaar in Kyiv. Maar van paniek is nog steeds geen sprake. Vlak bij mijn huis is het Libanese restaurant Mon Cher een zomerterras aan het bouwen. We hebben dit jaar een zeer korte meteorologische winter gehad. Het is lente en de temperatuur is 13 à 14 graden Celsius. De zon schijnt, de vogels zingen en over de wegen uit het westen komen militaire vrachtwagens en militaire medische voertuigen aanrijden. Ze passeren Kyiv en rijden door naar het oosten.

Het doet me denken aan 2014, toen gepantserde wagens met infanterietroepen en militaire vrachtwagens van het westen van Oekraïne naar het oosten reden. In de tegenovergestelde richting kwamen wrakke tanks en uitgebrande pantservoertuigen die door trekkers terug werden gebracht. Nu gaat het allemaal oostwaarts. Er is nog wel een andere stroom die van oost naar west gaat. Vluchtelingen uit Stanytsja Loehanska aan de frontlinie bij Loehansk hebben Charkiv bereikt. Tot nu toe gaat het nog maar om een tiental mensen. Ze verlieten hun appartementen en huizen in de wetenschap dat er binnenkort waarschijnlijk niets meer van over zal zijn. Ze overleefden 2014-2015, toen een derde van de huizen in hun stad van 15.000 inwoners beschadigd raakte door artilleriebeschietingen. Tot voor kort verbleven er nog ongeveer 7000 mensen in de stad. Hoeveel er nu nog over zijn, vooral sinds de door een granaat van de separatisten getroffen kleuterschool, is moeilijk te zeggen. Wonder boven wonder kwam niemand om het leven.

En ik ben mijn treinkaartjes kwijt. Ik zou op 2 maart naar Severodonetsk gaan en de 4de met de nachttrein terugkeren naar Kyiv. Nu ga ik niet.

Tot een paar dagen terug was de filmploeg uit Kyiv in het half verlaten dorp bij Severodonetsk, 16 kilometer van de frontlinie, nog filmopnames aan het maken voor Grijze bijen. Een week of wat eerder zijn ze al door militairen gewaarschuwd dat er elk moment geëvacueerd moest kunnen worden. ‘De Russen geven twee uur voordat ze aanvallen een sein,’ zei een Oekraïense officier tegen de filmploeg. ‘Zorg dat je klaarstaat!’

Producer Ivanna Djadjoera sprak met plaatselijke chauffeurs af dat zij stand-by zouden staan in geval van een evacuatie. Zo’n verzekering kost veel geld. Er is nog steeds bijna geen werk in het gebied, maar mensen hebben hun auto nog. Er zijn dus auto’s, alleen zijn er geen wegen. Om precies te zijn: er is geen asfalt. Een week hebben de auto’s staan wachten, totdat de militairen terugkwamen en zeiden dat ze dringend moesten vertrekken.

De filmploeg is terug in Kyiv. Ze hebben het filmen niet af kunnen maken. Ze zullen een andere locatie moeten vinden, misschien in de oblast Tsjernihiv of Soemy, waar ook veel verlaten of halflege dorpen zijn. Maar deze oblasten grenzen ook aan Rusland. En aan de Russische kant van de grens staan Russische troepen. Hoelang zal het veilig zijn om daar te filmen? Niemand die het weet.

Ik maak me geen zorgen meer over deze film. Sinds Poetins toespraak denk ik aan totaal andere dingen. Vrienden bleven bellen en bellen. Toen kreeg ik een ander telefoontje dat mijn zorgen wegnam.

Larisa Aleksejevna, literatuurdocent aan de Kyiv School nr. 92, waar alle drie mijn kinderen ooit hebben gestudeerd, belde om te vragen of ik de volgende dag een les kon komen geven over de geschiedenis van de detectiveliteratuur. Een totaal onverwacht verzoek. Ik stemde onmiddellijk toe. De les verliep prima. Terwijl ik vertelde over de verschillen tussen Australische, Japanse en Britse misdaadverhalen, vergat ik Rusland, president Poetin en hun misdaden. Ook de kinderen leken Rusland en de dreigende oorlog helemaal vergeten.

Op de terugweg naar huis ging ik in een café zitten om thee te drinken en een hapje te eten. Ik gluurde naar de gezichten van de mensen om me heen en was benieuwd naar hun gesprekken, maar die waren er helemaal niet. De mensen dronken koffie en aten hun boterhammen in stilte.

Oekraïense politici spreken luider dan gewoonlijk. Het ministerie van Buitenlandse Zaken riep president Zelensky op de diplomatieke betrekkingen met Rusland te beëindigen. Voormalig parlementslid en activist Boryslav Bereza deed een dringend beroep op Zelensky om de staat van beleg af te kondigen in de oblasten Loehansk en Donetsk. Iets zegt me dat president Zelensky geen van beide zal doen. Het officiële verhaal is dat hij nog steeds hoopt dat Oekraïne een grote oorlog kan vermijden.

Ik wil zijn logica graag begrijpen, maar dat is me tot nu toe niet gelukt. De leider van de zogenaamde Volksrepubliek Loehansk, die erkend is door Rusland, Venezuela, Cuba en Abchazië, eist dat Oekraïne de andere helft van de oblast Loehansk, die niet in handen is van de separatisten, ‘bevrijdt’. Hij wil een republiek uitroepen in de gehele oblast. Het hoofd van de zogenaamde Volksrepubliek Donetsk zwijgt vooralsnog, maar in het verleden heeft ook hij gedreigd de hele Donetsk van Oekraïne af te splitsen. Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken verklaarde beide ‘republieken’ binnen hun huidige grenzen te erkennen, maar staatsgrenzen beschouwt het in het algemeen als een binnenlandse aangelegenheid van de ‘staat’ zelf.

Hoewel in deze verklaring de dreiging van een toekomstige oorlog doorschemert, lijkt deze niet ophanden te zijn. De pauze tussen de erkenning van de ‘republieken’ en de voortzetting van de Russische militaire operatie tegen Oekraïne zou twee weken tot drie maanden of langer kunnen duren. Dat is afhankelijk van hoe de wereld op deze situatie reageert. Als er een stevige reactie komt met nieuwe sancties die schade toebrengen aan de Russische economie, zou de pauze weleens zes maanden kunnen duren. Als er zwak gereageerd wordt, zal de oorlog niet lang op zich laten wachten.

Het geld om deze oorlog te kunnen voeren verdient Rusland met de verkoop van olie en gas aan Europa. Rusland beschikt over enorme financiële reserves. Dus alleen sancties die andere geldstromen naar Rusland tegenhouden, zullen het Russische streven om zich verder op Oekraïens grondgebied te begeven, afremmen.

Terwijl ik deze regels schrijf, blijf ik de nieuwsberichten checken. Nu verklaart Poetin dat hij de ‘republieken’ met ruimere grenzen erkent dan de gebieden die momenteel door de separatisten worden gecontroleerd. Vrijwel direct daarna volgt de aankondiging van president Zelensky dat hij zojuist een bevel heeft ondertekend om reservisten in het leger op te nemen.

In de afgelopen weken zijn veel Oekraïners militair expert geworden. Ik ook. Ik weet al dat een oprukkend leger mankracht verliest in een verhouding van 10 tot 1. Dat wil zeggen dat de verliezen van de verdedigers van het grondgebied een tiende zijn van die van de aanvallers.

Vrienden stuurden me een screenshot van een Russische website met overheidsopdrachten. Op de pagina is te lezen dat het Boerdenko- ziekenhuis, het belangrijkste militaire hospitaal, in Moskou, 45.000 lijkzakken wil aanschaffen. In de aanbesteding wordt de medische term gebruikt: pathologisch-anatomische zakken. Dit aantal komt in de richting van de schatting van een voormalige Russische generaal. Hij zei dat Rusland bereid is tot wel 50.000 manschappen te verliezen tijdens een offensief in Oekraïne. Ik stuurde het screenshot door naar een vriend die verstand heeft van openbare aanbestedingssystemen. ‘Het is nep,’ schreef hij terug. ‘Ze hebben al lang honderdduizenden lijkzakken klaarliggen.’

Terwijl ik dit schrijf verschijnt het nieuwsbericht dat Poetin niet alleen de ‘republieken’ erkent, maar ook hun ‘grondwetten’. Deze ‘grondwetten’ stellen vast dat hun grondgebieden de hele oblast Donetsk en de hele oblast Loehansk beslaan. Nu ik dit lees, lijkt de oorlog opeens veel dichterbij.

Het wordt steeds moeilijker aan andere dingen te denken dan aan de oorlog. Poetin heeft opnieuw gesproken. Hij stelt Oekraïne en de wereld een ultimatum: ofwel de wereld en Oekraïne erkennen de Krim als Russisch, en Oekraïne laat zijn droom om lid te worden van de navo voorgoed varen, óf het Russische leger trekt op naar Kyiv.

Het Oekraïense nieuws staat vol met voorspellingen van Russische aanvallen. De populairste voorspellen dat Rusland als eerste drie steden zal aanvallen: Charkiv, Kyiv en Cherson. Ik begrijp dat Cherson zal worden aangevallen vanuit de Krim en Charkiv vanuit de oblast Belgorod in Rusland, maar van waaruit gaan ze Kyiv aanvallen? De kortste weg naar Kyiv voor het Russische leger is door Belarus en de Tsjernobyl-zone. Er zijn daar veel moerassen en kleine rivieren, en bijna geen wegen. Er staan inderdaad veel Russische tanks achter de grens van Oekraïne met Belarus. Op satellietbeelden waren oefeningen te zien waarbij het Russische leger tijdelijke pontonbruggen voor tanks aanlegde over rivieren dicht bij Oekraïne.

Het is onmogelijk de acties van Poetin te voorspellen, maar het is duidelijk wat zijn doel is, wat hij wil bereiken. In zijn laatste toespraak heeft hij uitgesproken dat hij Oekraïne niet als staat erkent. Voor hem is het een deel van Rusland. Zijn doel is Oekraïne in te nemen en er het zuidwestelijke federale district van de Russische Federatie van te maken. De Doema is in staat in twee uur tijd wijzigingen aan te brengen in de Russische grondwet, zoals we gezien hebben toen de Krim in de Russische grondwet werd opgenomen. Het uitvoerende hersenloze overheidsapparaat van Rusland staat klaar om elke gril van Poetin te vervullen.

Intussen bidden ze in Oekraïne in alle kerken en moskeeën voor vrede. Behalve dan in de ongeveer 12.000 orthodoxe kerken van het patriarchaat Moskou, waar ze nog steeds bidden voor de gezondheid van de Russische patriarch Kirill. Andere kerken hebben deze kerken opgeroepen ook voor de vrede te bidden, maar het patriarchaat Moskou zwijgt.

In 2014, toen het Oekraïense parlement een bijeenkomst wijdde aan de militaire operaties in de Donbas, en daarbij vertegenwoordigers van alle kerken en denominaties had uitgenodigd, werd een minuut stilte gehouden om de Oekraïense soldaten die in de oorlog waren gesneuveld te herdenken. Alle aanwezigen gingen staan, behalve de kerkelijke vertegenwoordigers van het patriarchaat Moskou. Zij bleven uitdagend op hun stoelen zitten. Priesters van het patriarchaat Moskou weigerden Oekraïense soldaten die in de oorlog waren gesneuveld, te begraven. Toch heeft niemand geprobeerd hun kerken in brand te steken of de priesters in elkaar te slaan.

Afgelopen dagen heeft de Oekraïense veiligheidsdienst sboe meerdere Russische agenten opgepakt die mijnen wilden leggen in kerken van het patriarchaat Moskou in Charkiv. Kennelijk was het de bedoeling met bomaanslagen op de kerk een casus belli te creëren.

Er is niets ergers op de wereld dan oorlog. Zelfs de pandemie van het coronavirus komt me nu heel gewoon en begrijpelijk voor. Oorlog blijft altijd onbegrijpelijk en onaanvaardbaar.

Oekraïners gaan gewoon door met hun leven. Gisteren stond ik even stil voor een hipster barbershop. Twee klanten lieten hun baard trimmen terwijl een derde wachtend bij de bar een whisky dronk. Op hetzelfde moment landde op de luchthaven van Kyiv een Canadees transportvliegtuig vol met wapens. Deze nieuwe Oekraïense realiteit gaat de verbeeldingskracht van mij als schrijver ver te boven. Leuk is anders. Maar ik moet de realiteit onder ogen zien.

Ik kreeg een telefoontje van mijn oude vrienden Ihor en Irina, die met de auto naar de Karpaten waren gegaan om de oorlog te ontvluchten. Ze vertelden dat ze overwegen via Polen naar Litouwen te gaan. Zowel Polen als Litouwen is een betrouwbaar partnerland van Oekraïne. Als het nodig is, zullen ze niet alleen Ihor en Irina, maar ook honderdduizenden andere Oekraïners opnemen. Ik hoop zo dat het niet nodig zal zijn.

Verder lezen? Bekijk ‘Dagboek van een invasie’