Een keerpunt

Het gebeurde op klaarlichte dag en niet zoals altijd weer beweerd wordt, bij nacht en ontij. Op een warme julimiddag stuitten twee mannen met metaaldetectoren op de Mittelberg bij Nebra op een schat van brons en goud: zwaarden, bijlen en armbanden, maar ook een vreemde schijf die ze eerst voor een emmerdeksel hielden. De volgende dag al verkochten de schatgravers hun buit aan een heler. Het zou nog bijna drie jaar duren voor de Zwitserse politie bij een spectaculaire actie beslag kon leggen op de vondst van de eeuw. Een van ons maakte het van heel dichtbij mee.

Sindsdien straalt de hemelschijf van Nebra in het donkere sanctum sanctorum van het Landesmuseum für Vorgeschichtein Halle aan de Saale. En brengt ze de bezoekers in haar ban. Ruim 3600 jaar oud toont ze ons de nachthemel in een beeld van archetypische schoonheid dat een beroep lijkt te doen op een menselijke oerervaring. Wie kent niet de zachte duizeling die zich van ons meester maakt als we ’s nachts opkijken naar de oneindige sterrenhemel boven ons? De hemelschijf combineert het geheim van het verleden met het mysterie van het universum. Een meer dan inspirerende combinatie.

Voor het eerst wordt in dit boek uit eerste hand verslag gedaan van haar redding en het hierop volgende onderzoek naar haar oorsprong. Maar bovenal gaan we op avontuur om een panorama te kunnen ontvouwen van deze verdwenen beschaving in het hart van Europa. Daarbij gaat het om aanzienlijk meer dan alleen ons verleden, ook de hemelschijf is immers meer dan alleen een fantastisch archeologisch object. U zult verbaasd staan van wat ze allemaal is:

Ze is een raadsel

Wie de hemelschijf bekijkt, slaat onvermijdelijk aan het piekeren. Zon, maan en sterren, die kan elk kind nog wel herkennen. Maar die stralen nooit op hetzelfde moment aan het firmament – is die grote gouden cirkel daar dan niet de zon maar een volle maan? Maar hoe zit het dan met die maansikkel? En wat is dat voor schip dat langs de rand vaart? En wat moeten die bogen en die zeven sterren daar?

Week na week ontvangt het museum suggesties over het mogelijke raadsel achter de ruim twee kilo wegende hemelschijf. Niet omdat het museum een prijsvraag heeft uitgeschreven of om hulp zou hebben gevraagd. Die reacties komen spontaan. Van ingewikkelde astronomische berekeningen en een op de maan gebaseerde menstruatiekalender tot en met een waarschuwing voor de nabije ondergang van de wereld – er zit van alles tussen. Tot en met het ontwerp van complexe toestellen, waarin de hemelschijf als centraal element de meest wonderbaarlijke dingen moet volbrengen. Zij is als een sfinx: ze laat de toeschouwer niet met rust voor hij een oplossing weet voor het raadsel dat zij is.

Ze is een provocatie

Ook de wetenschap dwingt zij tot antwoorden. De rond het jaar 1600 v.Chr. begraven schijf van brons en goud is de oudste tot nu toe gevonden concrete afbeelding van de hemel. Ze beeldt de sterren dus niet af als goden, maagden of mythische dieren, zoals in de antieke culturen het geval is. Ze toont ons de hemellichamen even natuurgetrouw als zij zich aan het menselijk oog presenteren: als stralende punten van verschillende grootte en vorm. Waar komt deze vroege uiting van rationalisme vandaan? Welke oeroude wetenschap gaat hierachter schuil?

Als de oudste concrete afbeelding van de hemel in Egypte, Mesopotamië of het oude Griekenland ontdekt was, zou niemand hiervan hebben opgekeken. De deskundigen hadden waarderend met hun tong geklakt, maar daar zou het dan ook bij gebleven zijn. Maar dat ze stamt uit een tijd waaraan onze schoolboeken geen woord vuilmaken, uit een tijd ver voor Kelten en Germanen – dat maakt haar tot een raadsel, sterker nog tot een provocatie. Daarmee zet ze de bestaande kennis over ons eigen verleden op losse schroeven.

Ze is een keerpunt in de geschiedenis van de mensheid

Is dat niet curieus? De hemelschijf van Nebra levert ons het bewijs voor een keerpunt in de geschiedenis van de mens – en we hebben vrijwel geen idee van de beschaving waaraan we haar te danken hebben. Dat het om een geniaal ontwerp gaat, is inmiddels ook van officiële zijde erkend. De Unesco, de vn-organisatie voor onderwijs, wetenschap en cultuur,heeft de hemelschijf opgenomen in haar Werelderfgoedlijst– naast de Magna Carta, de Gutenbergbijbel, de Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger, en de Negende Symfonie van Ludwig van Beethoven.

En met recht. Noemde de Griekse filosoof Aristoteles de verwondering die mensen bij het zien van de nachthemel overvalt, niet het begin van alle wijsbegeerte? Sindsdien waren onze voorouders niet meer enkel bezig met puur overleven; ze zagen de condities van hun bestaan niet langer als vanzelfsprekend en probeerden de wetten van wereld en kosmos te doorgronden. Nog altijd doet niets ons duidelijker bewust zijn van onze eigen onwetendheid dan de oneindigheid van het heelal; nog altijd fascineert niets ons meer dan het universum. Het is het grootste mysterie aller tijden.

[…]