Voorbehouden aan de mens
[…]
Voor zover bekend heeft de mens als enige wezen op aarde voldoende hersencapaciteit om zijn omgeving niet alleen waar te nemen, maar er ook hypotheses over te formuleren en die abstracte wetmatigheden te toetsen. Dat doet de mens al enkele duizenden jaren, en vooral in de laatste drie eeuwen, sinds het begin van de vermaarde Verlichting, gaat het hard.
Wetenschap is de grootste missie van de mensheid tot nu toe, en de meest succesvolle. Ontelbare verschijnselen die voor bovennatuurlijk, mystiek of transcedent werden gehouden, hebben een wetenschappelijke verklaring gekregen, van donder en bliksem en de beweging der planeten, tot de opbouw van materie uit elementaire deeltjes en de verschillen tussen dode en levende materie.
Dat heeft de illusie gewekt dat geen geheim voor de wetenschap bewaard blijft, dat wetenschap uiteindelijk alle denkbare vragen zal beantwoorden. Deze illusie heeft een naam: sciëntisme. Het is een denkrichting die is gebouwd op de stelling dat alles wetenschappelijk verklaarbaar is, en dat wat niet wetenschappelijk verklaard kan worden, geen enkele betekenis kan hebben.
Kritische filosofen wijzen er graag op dat de stelling ‘alles is wetenschappelijk verklaarbaar’ zelf niet wetenschappelijk bewezen kan worden. Hoe zou je dat moeten doen? Het is geen uitspraak over de werkelijkheid die je met een experiment of meting zou kunnen bevestigen of weerleggen. De uitspraak ‘alles is wetenschappelijk verklaarbaar’ behoort tot wat filosofen metafysica noemen, letterlijk: wat voorbij de natuurkunde ligt. Je kunt in die tak van sport allerlei uitspraken doen over het wezen der dingen, maar die laten zich niet wetenschappelijk toetsen.
Het sciëntisme bewijst in zijn aanname al zijn eigen ongelijk. Dat is geen flauwe grap, maar een serieuze zaak. Je kunt niet zomaar voor waar aannemen dat alles wetenschappelijk bewezen kan worden; het is een veronderstelling. Wie haar tot uitgangspunt neemt, moet zich bewust zijn van het feit dat hij daarmee op niet-wetenschappelijke grond loopt. Maar dat wordt zelden expliciet gemaakt en besproken. Geheel in de geest van de Verlichting zijn wij opgevoed met het idee dat alles wat we gewaarworden een logische verklaring moet hebben; dat de rede almachtig is.
Tot op grote hoogte is dat waar. De wetenschap heeft zich ontplooid tot een onoverzienbare bron van kennis. Maar hoe ver buiten ons blikveld haar oevers ook zijn komen te liggen, oevers zijn er nog altijd. Bovendien is wetenschap niet de enige bron van kennis. We weten een heleboel zonder dat er wetenschap aan te pas komt. We ervaren veel dingen waar de wetenschap nooit een vinger achter zal krijgen.
De wetenschap kan niet zeggen waarom ik hou van Janneke, mijn vrouw. Wetenschappers kunnen hooguit aannemelijk maken dat het zo is. De cardioloog ziet mijnhartslagomhooggaan als ze langskomt. De chemicus destilleert de feromonen waarmee ze mijn zinnen prikkelt. De hersenwetenschapper ziet delen van mijn brein oplichten als ik haar foto zie. Allemaal aanwijzingen voor mijn liefde. Maar geen wetenschapper kan werkelijk verklaren waar.m ik van haar hou. Alleen ik weet dat.
Veel wetenschappers zijn geneigd hun methode toe te passen op alles wat ze in het leven tegenkomen, om alles door een wetenschappelijke bril te bezien, ook dingen die zich daar niet voor lenen, zoals ware liefde. Daarmee wordenalsvanzelf andere bronnen van kennis uitgesloten of van generlei betekenis gevonden. Terwijl zij uit eigen ervaring beter moeten weten.
De hersenwetenschapper weet dat hij zelf zijn artikelheeftgeschreven en dat niet zijn brein een willoze hand de pen deed oppakken. De fysicus weet dat hij zelf wordt geroerddoorBrahms en niet zijn elektronen. De hoogleraar heeft doorgaans geen logische verklaring voor die briljante ingeving die zijn loopbaan bepaalde. En hij kan zelden verklaren hoe hij tot het onderzoeksobject is gekomen dat hij zijn leven lang is blijven volgen. En toch koestert hij de illusie dat dit allemaal uiteindelijk een wetenschappelijke
verklaring zal krijgen.
Waarom denk je dat? Het is niet logisch. En het is ook niet in lijn met de geschiedenis tot nu toe. Die geschiedenis wordt getekend door dat enorme, uitdijende reservoir van wetenschappelijke kennis. Menig dogma is bezweken onder empirische bewijzen. De wetenschap heeft talloze malen laten zien dat idee.n die, zeker in kerkelijke kringen, wijdverbreid waren, niet strookten met de feiten. Maar de wetenschap heeft ook vaak haar neus gestoten, en is zelf voor onneembare hindernissen komen te staan.
