Voorwoord
Het hier volgende verhaal beschrijft het lot van vijf mensen, drie mannen en twee vrouwen, die in 1933 en 1934 getuige waren van Hitlers machtsgreep in Duitsland. Het is gebaseerd op hun brieven, dagboeken en gepubliceerde memoires en volgt de geschiedenis van de eerste achttien maanden van Hitlers bewind, gezien door de ogen van William Dodd, de Amerikaanse ambassadeur, en zijn dochter Martha; Putzi Hanfstaengl, Hitlers chef van de buitenlandse voorlichtingsdienst; Bella Fromm, een Joodse society- verslaggeefster; en Rudolf Diels, het eerste hoofd van de Gestapo. Het verhaal gaat over hun belevenissen en die van hun vrienden, maar ook over de Berlijnse samenleving als geheel tijdens een keerpunt in de geschiedenis van de twintigste eeuw.
Bij het bestuderen van hun memoires en het ziften van de overvloed aan particuliere en openbare documenten uit die tijd heb ik vooral gelet op zaken die van persoonlijke, emotionele en zelfs intieme aard waren. Ik heb ernaar gestreefd vragen over mijn ‘personages’ te beantwoorden die doorgaans alleen door schrijvers van fictie worden gesteld. Wat ik niet te weten kon komen, heb ik er niet zelf bij verzonnen. De geciteerde dialogen zijn rechtstreeks aan primaire bronnen ontleend.
Ik wilde niet zozeer een detective zijn als wel een schilder die een verdwenen wereld voorziet van de persoonlijke en alledaagse kleuren die ze eens heeft bezeten. Ik wilde de geschiedenis van een revolutie beschrijven zoals de mensen die zelf meemaken, en tegelijk de Duitse samenleving in al haar complexiteit uitbeelden: als méér dan alleen maar nazi’s, niet-nazi’s en Joden. 1933_Opmaak 1 03-08-17 15:23 Pagina 9 10 En ik wilde aantonen dat er bij zo’n revolutie geen sprake is van één alomvattende werkelijkheid, maar van een veelheid van gedeeltelijke werkelijkheden. Daarom koos ik voor een verhaalvorm die de lezer overal mee naartoe kan nemen: ambassades, particuliere woonhuizen en concentratiekampen, en zelfs de oceaan over naar Amerika. Maar voor het grootste deel heb ik er genoegen mee genomen boven Berlijn te blijven zweven, door ramen naar binnen te gluren en halfvergeten gesprekken af te luisteren.
Slechts zelden heb ik me erom bekommerd of mensen gelijk of ongelijk hadden, en of ze goed of slecht waren. Ik zou dan namelijk vooruit zijn gelopen op de grotere catastrofe die nog komen moest. Ik wilde een stukje van het verleden vastleggen alsof het in het heden plaatsvond, voor mijzelf en voor degenen die eventueel met me mee wilden lezen. Bepalen wie waar verantwoordelijk voor was, dat kon wachten tot later wanneer het verhaal uit was. De lezer en ik zouden dan aan onze morele inzichten genoeg hebben.
Ik was nog maar net aan het onderzoek voor dit boek begonnen of ik kwam al te weten dat de dochter van de toenmalige Amerikaanse ambassadeur in Berlijn nog leefde, dat de papieren van de Joodse society-verslaggeefster in een archief in Boston terecht waren gekomen, dat er in talloze autobiografieën grappige verwijzingen te vinden waren naar het leven van Hitlers vroegere publiciteitschef voor de buitenlandse pers en dat de verhoren die het eerste hoofd van de Gestapo waren afgenomen na de oorlog zorgvuldig waren bewaard door de afdeling Moderne Krijgsgeschiedenis van de Nationale Archieven van de vs. Nog meer geluk had ik toen ik een inmiddels zo goed als vergeten groep mannen en vrouwen herontdekte: de Amerikaanse verslaggevers die destijds vanuit Berlijn hadden bericht over de nazirevolutie. Het waren in hun tijd beroemdheden en in de eerste edities van Current Biography treft men hun persoonsbeschrijvingen dan ook zonder uitzondering aan. De archieven die hun no- 1933_Opmaak 1 03-08-17 15:23 Pagina 10 11 tities bevatten waren ook al snel gevonden, maar het best bewaard vindt men hun meningen toch in de archieven van hun kranten in Chicago, New York en Philadelphia. Amerika’s verzot – heid op buitenlands nieuws dateert uit de jaren tussen de beide wereldoorlogen en met elkaar bieden deze verslagen voor historici vermoedelijk het duidelijkste en meest gedetailleerde beeld van hoe Hitler van dag tot dag zijn macht verder uitbouwde en versterkte in nazi-Duitsland.
Verreweg de interessantste bronnen voor een beter begrip van de toestand in Duitsland in 1933 en 1934 bleken de ooggetuigenverslagen van mensen die toen min of meer toevallig het land hadden bezocht, en de herinneringen van Duitse vluchtelingen die aan het eind van de jaren dertig waren ontsnapt. Het zal niet verbazen dat de meest gedetailleerde beschrijvingen van vrouwen afkomstig zijn. Zij hadden meer oog voor sociale subtiliteiten en waren minder bezwaard door de omwenteling die de positie van hun echtgenoten en zoons ondermijnde, en vormen daardoor opmerkelijk nauwkeurige bronnen van informatie. Het is dus geen toeval dat Lilian Mowrers Journalist’s Wife het beste inzicht biedt in het leven van een buitenlandse correspondent uit die tijd, of dat het boeiendste relaas over maatschappelijke verstoting en uiteindelijke ballingschap te vinden is in Eva Lips’ Savage Symphony . Moge mijn boek op zijn eigen, bescheiden manier dienen als een introductie tot dit soort boeken, waarvan u de auteurs vermeld vindt in de bibliografie.
In beschouwingen over het Derde Rijk wordt de machtsgreep van de nazi’s in 1933 en 1934meestal in een paar bladzijden afgehandeld. Men noemt de diverse verordeningen, beschrijft de boekverbrandingen en somt het verlies van burgerlijke vrijheden op, waarna de schrijvers snel overstappen op de latere jaren, met Jodenvervolgingen, oorlog en dood. Het beeld van het Derde Rijk dat ons in romans en films wordt voorgeschoteld draait nog steeds vooral om de laatste stuiptrekkingen ervan. Toch heeft het net als andere tijdperken ook een begintijd gekend 1933_Opmaak 1 03-08-17 15:23 Pagina 11 waarin alles nog onzeker, chaotisch of zelfs grappig was.Wat nu volgt is het verhaal van het begin van een tragedie. Zoals de meeste verhalen begint het op een onschuldige manier: in dit geval met de aankomst van een Amerikaans gezin op Duitse bodem.
