Onlangs verscheen de uitgebreide en geactualiseerde versie van Kannibalen in Rio. Hieronder kunt u de inleiding uit deze bestseller lezen.
Ter inleiding
Op 24 september 1989 landde ik in Rio de Janeiro. Brazilië stond aan de vooravond van grote politieke veranderingen. Het was voor het eerst in negenentwintig jaar dat Brazilianen zelf weer hun president mochten kiezen. De campagnes waren in volle gang.
Ik was journalist en kreeg het meteen druk. De man die gekozen werd – een onbekende gouverneur met een filmsterrenuiterlijk uit Noordoost-Brazilië – bevroor onmiddellijk alle bankrekeningen. Dat was nog nooit vertoond. Gevolg? Een van de grote economieën in de wereld stond in één klap stil. Er waren mensen die uit wanhoop zelfmoord pleegden. De net ingezworen president hoopte met deze onorthodoxe maatregel de chronische hyperinflatie te beteugelen. Het zou niet lukken.
Mijn missie lukte wel. Ik was op eigen houtje naar Brazilië gegaan om te kijken of ik het redde als correspondent. Zoiets weet je namelijk niet van tevoren. Correspondent word je door het te doen. Het lijkt op zwemmen in het diepe zonder diploma of badmeester. Ik had wat losse klussen verzameld en mezelf een halfjaar gegeven. Misschien ging ik kopje-onder, maar dan had ik het in elk geval geprobeerd.
Brazilië bleek qua nieuws een achtbaan te zijn. Ik deed er verslag van voor regionale dagbladen in Nederland, de Volkskrant en het weekblad Elsevier. Af en toe bediende ik ook het NOS-Jeugdjournaal met een item uit het continent. Na een halfjaar verhuisde ik definitief naar Rio de Janeiro. Losse klussen waren inmiddels vaste klanten geworden.
Het plan voor een boek kwam na een paar jaar. Zelf had ik daar niet aan gedacht; het was het idee van een uitgever. Ik was opgetogen. Ik liep rond met verhalen uit mijn dagelijks bestaan die ik graag wilde vertellen, maar waarvoor in een nieuwskrant geen ruimte was. Over de puzzel die mijn verhouding met mijn inwonende empregada(huishoudelijke hulp) was bijvoorbeeld. Of over de liefde en liefhebben op z’n Braziliaans – o zo anders dan in Nederland. Of over hoe het leven in Rio op zijn kop stond na elke flinke zomerse regenbui. Of over mijn wonderlijke vriendschap met de travestiet Gardênia. Of over de portier die in het motorhok van ons gebouw woonde.
De politiek was fascinerend. Maar ik was eveneens mateloos geïntrigeerd door het leven in de marge om mij heen. Op het eerste oog leek Brazilië een modern westers land. Maar hoe anders stonden Brazilianen in het leven, stelde ik keer op keer vast. Hoe anders gingen zij bijvoorbeeld om met ongelijkheid. Hoe anders keken zij aan tegen het uiten van emoties, iemand claimen of de rolverdeling tussen man en vrouw. Hoe mijn nieuwe landgenoten omgingen met onzekerheid vond ik verrijkend. En wat waren wij, Nederlanders, in vergelijking met hen hokjesdenkers. En wat wisten Brazilianen het leven te vieren.
Het boek dat ik uiteindelijk medio jaren negentig schreef, ging over deze ontdekkingsreis. Anders gezegd: over de vele cultuurverschillen. Ik schikte de gebeurtenissen uit mijn dagelijks bestaan met het oog op de leesbaarheid rond thema’s. Ik noemde het boek Kannibalen in Rio. De titel refereerde aan het bewonderenswaardige vermogen van Brazilianen om alles wat nieuw en anders is op te nemen (te verorberen) en er vervolgens een eigen draai aan te geven.
Ik had toen ik Kannibalen in Rioschreef drie presidenten meegemaakt. Naast Fernando Collor (de man van de bevroren bankrekeningen), de tussenpaus Itamar Franco, en vervolgens Fernando Henrique Cardoso, in Brazilië meestal aangeduid met zijn initialen FHC. FHC was de man die een einde wist te maken aan de hyperinflatie. Dat was zo bijzonder dat er inmiddels een Braziliaanse speelfilm wordt gedraaid over de jonge economen die FHC op sleutelposities had benoemd. Deze jonge honden wisten uiteindelijk de tijger van de inflatie te doden. In Kannibalen in Rio gaat het daar evenwel niet over. Politiek en economie komen slechts zijdelings aan de orde.
Ter gelegenheid van de Olympische Spelen in Rio in 2016 heb ik Kannibalen in Rio geactualiseerd. Dat is lastig bij een boek dat gaat over een maatschappij en haar eigenaardigheden. Het meeste geldt namelijk nog onverkort. Is Brazilië in de tussentijd dan helemaal niet veranderd? Ja, er is van alles anders. In het eerste hoofdstuk (Rio loves you) van deze olympische editie schets ik aan de hand van de straat waar ik woon hoe Brazilië en Rio de afgelopen twee decennia zijn veranderd. Ook in deze periode waren er drie presidenten.
FHC, die herkozen werd, drukte zijn stempel op het begin van deze periode. Hij privatiseerde een aantal van de talrijke Braziliaanse staatsbedrijven en liberaliseerde de economische spelregels. Hij begon met sociale uitkeringen voor armen. Dat zou zijn opvolger, de socialist Luiz Inácio Lula da Silva, verder uitrollen. Onder Lula werd Brazilië rijker en socialer, maar ook nationalistischer en moralistischer. En de bureaucratie en corruptie namen toe. Lula werd opgevolgd door zijn kabinetschef Dilma Rousseff. Zij poogde in grote lijnen zijn beleid voort te zetten, maar het land raakte om allerlei redenen in het slop.
Wat je niet terugzag op straat was de strijdbare slagvaardigheid van instellingen als de Braziliaanse Rekenkamer en Justitie. Die komt aan de orde in het laatste hoofdstuk (Alles gaat voorbij), want ook dat is nieuw. Nauwgezet leggen justitieel onderzoekers een netwerk van corrupte relaties tussen politiek en grote ondernemingen bloot. Veel Brazilianen vermoedden dat zoiets bestond, maar bewijzen is in het geval van corruptie zeer lastig. Dat gebeurt nu. Grote ondernemers en ooit machtige politici zitten in hechtenis. Ook dit is nergens op het continent eerder vertoond, en het stemt hoopvol. Over hoop, wanhoop en de toekomst gaat het ook in dit laatste, nieuwe hoofdstuk.
Vrienden die op bezoek komen in Rio bestook ik al jaren met tips. Voor deze olympische editie wil ik deze en andere tips graag delen met mijn lezers. U vindt mijn favorietenlijstjes verspreid door het boek. De keuze is persoonlijk. Het zijn mijn ‘ontdekkingen’ en voorkeuren na zesentwintig jaar Rio de Janeiro.
Als er iets is waarvan u denkt dat het absoluut de moeite waard is, laat het me dan weten. Bijvoorbeeld op de Facebookpagina Kannibalen in Rio. Of stuur een mail naar inekeholtwijk@ hotmail.com. Rio is een vat vol verrassingen, en ik ga nog altijd graag op onderzoek uit.
Veel leesplezier!
